مساوات – محمد فرج پور باسمنجی: شادروان میرزاصادق مستشارالدوله (۱۳۳۱-۱۲۴۲) ه.ش برادرزاده زنده‌یاد میرزا یوسف مستشارالدوله صاحب کتاب مشهور “یک کلمه قانون” و سفیر وقت ایران در عثمانی، پاریس، لندن و بمبئی از مردان بزرگ سیاست دوره قاجار است. میرزا صادق، ۱۵۹ سال پیش در محله خیاوان میدان فعلی قطب تبریز در یک خانواده سیاست‌پیشه متولد شده است.
عمویش میرزا یوسف از نام‌آوران سیاست وقت ایران در اروپا و پدرش میرزا جوادخان از کارمندان عالی رتبه وزارت خارجه و رابط وزارت خارجه با کنسولگری ایران در اسلامبول بوده است. میرزاجوادخان هم در سال‌های اقامت در امپراطوری عثمانی، پسرش میرزاصادق را به همراه خود داشت و میرزا صادق پس از تکمیل معلومات مقدماتی خواندن و نوشتن، در مدرسه ممتاز اسلامبول ادامه تحصیل داده و بعدها درمعیت پدر در کنسولگری ایران در استانبول مشغول کار شده است.
مطالعه روزانه جراید ممالک وقت عثمانی، نشست و برخاست با سیاستمداران مقیم عثمانی، ارتباط با آگاهان و فعالان سیاسی و ارتباط مستقیم با مشروطه‌چیان تبریز، میرزاصادق را به عنوان سیاستمداری کار کشته و آبدیده درآورد و پس از چندسال اقامت در اسلامبول به تهران فراخوانده شد و در وزارت خارجه مشغول بکار گردید.
آشنایی به زبان های انگلیسی، فرانسه، فارسی، ترکی عثمانی و آذربایجانی و تسلط بر قوانین بین‌المللی، رفت و آمد به کشورهای اروپایی، میرزا صادق را شهره عام و خاص کرد و نام و سان و شهرت وی در کشور هم پیچید و مردم و سیاسیون در تهران و تبریز همزمان میرزاصادق را کاندیدای مجلس شورای ملی کردند. ولی میرزاصادق کسوت نمایندگی زادگاه فرهنگ خیز و هنرپرور خود تبریز را ارجح داد و به عنوان نفر اول نمایندگان تبریز و آذربایجان در چهارمین دوره مجلس شورای ملی انتخاب شد.
او در مجلس چهارم به عنوان یکی از لیدرهای اصلی و تاثیرگذار پارلمان وقت ایران شد و در سخنرانی‌های خود در مجلس و محافل عمومی راه نجات ایران را اصلاح امور مالی و مالیاتی می‌دانست و تربیت نیروی انسانی متخصص و کاردان و شکل‌گیری نهادهای اجتماعی و فرهنگی و اداری را برای حل و فصل مشکلات مردم خواستار می‌شد. مبارزه بی‌امان با مفسدان سیاسی و اقتصادی، صرفه جویی در هزینه‌های دولتی، جلوگیری از اسراف و تبعیض و استرداد تیولات و املاک بزرگ به نفع تمام ملت از خواسته‌های میرزاصادق بود.
هماهنگی میرزاصادق با نمایندگان و مبارزان راه آزادی و مشروطه خواه آذربایجانی، تهران، بختیاری و گیلان و مخالفت با ادامه حکومت محمدعلی شاه و دخالت‌های دول خارجی در امور داخلی و خارجی کشور و حوادث پیش‌آمده از جمله به توپ بستن مجلس و تعطیلی مجلس شورای ملی وی را به عنوان فردی کاردان و شایسته خدمت ملی در ایران دوره قاجار درآورد.
میرزاصادق با حضور در میان مشروطه خواهان و مبارزان تبریز و دلگرمی به آنان، پشتیبانی فتح تهران را بدنبال داشت و گشایش مجدد مجلس شورای ملی و بازگشت نمایندگان به مجلس و سخنرانی‌ها و مشاوره‌های کارشناسی میرزاصادق وی را به نماینده اول پارلمان ایران مبدل کرد. و با رای قاطع نمایندگان، وی ریاست مجلس شورای ملی را عهده‌دار شد. میرزاصادق همچنین نفر اول کمیسیون عالی اداره کشور، محمدعلی شاه را بدلیل به توپ بستن مجلس توسط لیاخوف روسی و بی‌کفایتی در اداره کشور، خلع ید کرد.
میرزاصادق به عنوان رئیس پارلمان به تدوین متمم قانون اساسی پس از پیروزی انقلاب مشروطه پرداخت و آشکارا و همراه ملت به مخالفت با قرارداد۱۹۱۹ میلادی وثوق‌الدوله و تقسیم ایران بین دول بزرگ، سخنرانی‌های آتشینی ایراد کرد. و در راه استقلال و آزادی ملت ایران و هر آنچه در توان داشت در طبق اخلاص گذاشت. وی با دوراندیشی و اعمال سیاست‌های آزادیخواهانه، منطقی و عقلایی مورد وثوق بخش مهمی از طبقات جامعه قرار گرفت و قاطبه ملت در محافل عمومی و مراسمات ملی و مذهبی احترام خاصی بر درایت و راهبردهای ایشان در اداره پارلمان و امور داخلی کشور می‌گذاشتند و بزرگ و گرامی می‌داشتند و بر خدمات و تلاش‌های ایشان ارج و ارزش قائل می‌شدند.
نفوذ او هر روز در مجلس بیشتر می‌شد و در تاریخ ضبط شده است که میرزاصادق اداره مجلس و سخنرانی‌های خود را به دو زبان ترکی آذربایجانی و فارسی اداره می‌کرد و در اسناد تاریخی مجلس شورای ملی ذکر شده است که در زمان صدارت ایشان بر مجلس شورای ملی، ۸۰ درصد نمایندگان ملت ایران زبان ترکی را بلد بودند. وی در فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی و سیاسی مردمی نیز حضور مستمر داشت. اهداء نشان سردارملی به ستارخان و سالارملی به باقرخان مبارزان راه استقلال و آزادی و مشروطه‌خواهی ملت ایران و تجلیل عملی از آنها به همت ایشان و در دوره ریاست وی صورت گرفت.
وی پس از ریاست مجلس، با کمک دانشمندان بزرگ علم و ادب وقت ایران، نخستین کنگره نویسندگان کشور را شکل داد که در آن افراد ادیب و نام‌آوری همچون ملک‌الشعرای بهار، علی‌اصغر حکمت، علی‌اکبر دهخدا، صادق هدایت و بدیع‌الزمان فروزانفر نیز حضور داشتند.
میرزاصادق مستشارالدوله در سال ۱۳۰۴ ه.ش در ریاست مجلس موسسان که انتقال مسالمت‌آمیز حکومت از قاجاریه به پهلوی را عهده‌دار بود و پس از آن سالها بعنوان وزیر معارف و فرهنگ ایران در نهادینه‌سازی آموزش و علمی کردن کشور تلاش‌های فراوانی داشت و به علت مهم بودن کشور ترکیه تازه شکل گرفته، برای بسط و گسترش روابط دوستانه دو کشور سالها نیز در کسوت سفیر کبیر ایران در آنکارا فعالیت کرده است.
میرزا صادق در حکومت پهلوی دوم بدلیل کهولت سن به عنوان مشاور نهادهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی خدمت کرد و در اعتلای قانون و نهادینه کردن مجراهای قانونی همواره کوشید و در آذر سال ۱۳۳۱ ه.ش در سن ۹۰ سالگی در تهران به دیار باقی شتافت.
هنوز هم اندیشه‌ها و ایده‌های تاثیرگذار او در سیاست و روابط بین الملل همچون آثار و افکار عمویش میرزایوسف در کرسی‌های علوم سیاسی دانشگاه‌ها مورد توجه اساتید و دانشجویان است.
بی‌شک نام و تلاش‌های او در تاریخ ماندگار وبه بزرگی یاد خواهد شد و می‌تواند به عنوان نماینده اول ملت ایران از حوزه انتخابیه تبریز و آذربایجان دوره قاجار الگوی نسل جوان و مردمی باشد که با انتخاب نمایندگان آگاه، شجاع و کاربلد، راهگشای معضلات و مشکلات جامعه امروزی ما باشند و تلنگری برای آگاهی نسل جوان تبریز و آذربایجان که در انتخابات پارلمان افراد قدر، باشکوه، کارکشته و مومن به کار و نوکرملت را برای نمایندگی خود به مجلس بفرستند که وزنه باشند و قدر بینند و در صدر نشینند و تصمیمات عقلایی و منطقی و به روز با آینده‌نگری برای اداره و توسعه کشور اتخاذ کنند و زینت پارلمان و دردانه ملت باشند.
