مساوات _ مهدی زارع: دریاچه اورمیه تا پایان تیر ۱۴۰۳ علیرغم افزایش سطح آب در ماه‌های قبل، به‌دلیل بارندگی قابل ملاحظه در حوضه آبریز دریاچه اورمیه در ماه‌های میانی سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۳، کاهش تدریجی قابل ملاحظه ای داشته است.
سخنگوی دولت سیزدهم ۲۴ فروردین ۱۴۰۳ در بازدید از دریاچه اوزمیه گفت: «حال خوب امروز دریاچه اورمیه، نتیجه اقدامات میدانی و سپردن امور احیاء دریاچه به مدیران استانی و بویژه استاندار آذربایجان‌غـربی اسـت.
بارندگی‌های اخیر، اهتمام ویژۀ دولـت و برنامه‌ریزی مناسب بـرای رهـاسازی حقـابۀ دریـاچه و اتمـام طرح‌های سخت‌افزاری، حال خوب دریاچه اورمیه و مـردم منطقه را به ارمغان آورده است. در کنار اتمام طرح های سخت‌افزاری، فاز نرم‌افزاری احیاء دریاچه اورمیه در سایۀ اهتـمام و تـعامـل دسـتگاه‌هـای متـولی و مشـارکت مـردمـی مـحقـق خـواهد شـد. با تصـمیم ریـاست مـحترم جمهوری و دولت سیزدهـم، مـدیریت احیـاء دریاچه اورمیه میدانـی شده و با انتصاب آقای معتـمدیان به‌عـنوان دبـیر کـارگروه ملـی نـجات دریاچه اورمیه، دیـگر تصـمیمات بـرای احیـاء ایـن دریـاچه زیـبا در تـهران گـرفته نمـی‌شـود. مدیریت خوب استانی، اهتمام دستگاه‌های متولی در کنار حمـایت دولـت سیزدهـم و رئیس‌جمهور محترم، شرایط را برای بهـبود وضعیت دریاچه اورمیه فراهم کرده است.»
دریاچـه اورمـیه از سـال ۱۳۷۵ حـدود ۹۰ درصد از مساحت خود را از دست داده است. این دریاچه -دومین دریاچه شور جهان- در شمال غرب ایران عمدتاً به‌دلیل سوء‌مدیریت مصرف آب در حوضه و کاهش ورودی به دریاچه، درحـال خشک شدن است. سطح آب دریاچه از اواسـط دهۀ ۱۹۹۰ به‌سرعت کاهش یافته است. سـاخت بیش از پنجاه سـد و سازۀ انحرافی به‌هـمراه اثرات تغییر اقلیـمی، از علل اصلی ایـن خـشک شـدن هستند. سهم ده رودخانه اصلی برای سرازیر شدن آب به دریاچه اورمیه راه‌حل نهایی بحران خشکی تلقی می‌شود. با این حال، بیشـتریـن چـالش بـرای هـر طرح احیاء، آگاهی و دانـش عمومی در مورد ارزش‌های محیط‌زیـستی دریاچه نزد جوامع محلی است. عـلل عمـدۀ خشـک شـدن دریاچه اورمیه، باید از دیدگاه منافع جامعه سنجیده شود.
از سال ۱۳۵۸ به‌تدریج گذرگاهی از نوع دایک در وسط دریاچه ساخته شد –آزادراه شهید کلانتری- که دریاچه را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم کرد و شهر اورمیه را به شهر تبریز متصل می‌کند و تـبـادلات آب دریـاچه را محدود می‌کند. احداث مسیر میانگذر به‌طول ۱۵ کیلومتر در وسـط دریاچـه، یـک عـلت اضافی برای از بین رفتن گردش طبیعی در دریاچه است. با ایجاد این دایک/ خاکریز آب از تنگه به پهنای تنها ۱۲۵۰ متر از دهانه‌ای که با یک پل فلزی پوشیده شده است، امکان عبور بین شمال و جنوب دریاچه دارد.
رژیم جریانی به‌عنوان یک عامل اقلیمی و هیدرولوژیکی تحت اثر بادهای منطقه است، ولی دلیل اصلی توزیع شـوری در دریـاچه عمدتاً دبی رودخانه‌ها، تبـخیر و بـارنـدگی بوده است. مطـالعات نشان مـی‌دهـد کـه خاکریز و مـیانگـذر بـزرگراه شـهید کـلانتری در وسط دریاچه اورمیـه بـر اخـتلاف شـوری بین بخش‌های شمالی و جنوبی و همچنین بر تبادل جریان بین این دو بخش غیرقابل‌نفوذ مؤثر بوده است.
در تیر ۱۳۹۹ سطح آب ۶.۵ متر کمتر از حداکثر تاریخی ۱۲۷۸ متر (تراز در اوایل دهۀ هفتاد شمسی) بود. آذر ۱۴۰۱ تراز آب با ۱۲۷۰.۱۰ متر، کاهش ۴۶ سانتی‌متری نسبت به سال قبل -۱۴۰۰- داشت. اسفند ۱۴۰۲ تراز ۱۲۷۰.۲ متر با حجم بیش از ۱.۴ میلیارد مترمکعب و ۲۳ فروردین ۱۴۰۳ حجم آب دریاچه به ۱ میلیارد و ۹۰۰ میلیون مترمکعب رسید. در همین ۲۳ فروردین ۱۴۰۳ دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه اورمیه، گفت: «تراز دریاچه اورمیه به یکهزار و ۲۷۰ متر و ۳۸ سانتی‌متر رسیده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۹ سانتی‌متر و نسبت به ابتدای سال آبی جاری (اول مهر ۱۴۰۲) ۵۵ سانتی‌متر افزایش تراز داریم.» در اوایل اردیبهشت ۱۴۰۳ تراز به ۱۲۷۰.۵۳ متر رسید. ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۳ تراز دریاچه اورمیه به عدد ۶۱ رسید (تراز ۱۲۷۰.۶۱ متر از سطح دریا) که نسبت به زمان مشابه سال قبل، ۲۰ سانتی‌متر افزایش داشته و حجم آب دریاچه به ۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون متر مکعب افزایش یافت. ۱۴ تیر ۱۴۰۳ دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه اورمیه گفت: «در حال‌حاضر، حجم آب دریاچه نسبت به سال آبی گذشته ۴ برابر و مساحت آن نیز ۳ برابر شده است که این امر در نتیجه موفقیت طرح‌ها و تلاش‌های کارگروه ملی و اقدامات سخت‌افزاری صورت گرفته است.
امروز در نتیجه کارآمدی دولت و با حضور میدانی و تلاش‌های شبانه‌روزی وزیر نیرو و نگاه ویژۀ رئیس‌جمهور شهید، شاهد هستیم که بزرگترین پروژه محیط‌زیستی غرب آسیا تکمیل شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته و آثار و برکات قابل‌توجهی نیز برای منطقه داشته است.
امسال بیش از ۲ میلیارد و ۱۵۰ میلیون مترمکعب رهاسازی آب مازاد از سدهای استان انجام شده که موجب ایجاد شادابی و طراوت در دریاچه و تالاب‌های ۱۱ گانۀ آن بوده است. تالاب‌هایی در استان وجود داشت که ۲۵ سال بود خشک شده بود و ما امروز شاهد بهبود وضع تالاب‌ها و زیست‌بوم‌های آن مناطق هستیم.» با این حال گزارش ۲۱ تیر ۱۴۰۳ صفحه دریاچه اورمیه در اینستاگرام و نمایش تصویر رقوم تراز آب دریاچه، مشخص کرد که سطح آب در تراز ۱۲۷۰.۵۱ متر قرار گرفته و نسبت به ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۳، ۱۰ سانتی‌متر پائین‌تر و نسبت به آغاز تیر ۱۴۰۳ نیز ۶ سانتی‌متر پایین‌تر آمده است.
ویت‌ها نو و همکاران (۲۰۲۰) با ارزیابی تغییرات دریاچه اورمیه با استفاده از تکنیک‌های سنجش از دور تصاویر چندطیفی «Landsat 7 ETM +» برای سال‌های ۲۰۰۰، ۲۰۱۰ و ۲۰۱۷ و داده‌های بارش و دما برای ۳۱ سال بین سال‌های ۱۹۸۶ و ۲۰۱۷ نشان دادند که سدسازی بیش از حد در حوضه اورمیه به‌همراه سوء‌مدیریت منابع آبی، افزایش دما (۱۹ درصد) و کاهش حدود ۶۲ درصدی بارندگی، از عوامل اصلی کاهش سطح آب دریاچه اورمیه بوده است. در مورد آنکه چرا آب دریاچه اورمیه از دست رفته است، اول بهمن ۱۴۰۲ استاندار آذربایجان غربی گفت: براساس آمار‌های موجود، از زمان شروع کاهش تراز آب دریاچه اورمیه (سال ۱۳۷۷) تاکنون، مساحت اراضی کشاورزی در حدود ۱۳۹.۱۸۶ هکتار افزایش پیدا کرده است.
علاوه‌بر مواردی که عرض کردم، به این موضوع هم توجه داشته باشید که ۹۰ درصد مصارف آب حوضه در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که ۵۷ درصد از این مصرف توسط سه محصول یونجه با ۳۲ درصد، سیب با ۱۷ درصد و چغندرقند با ۷.۸ درصد است. احیاء دریاچه اورمیه برنامه‌ای فنی و هم‌زمان اجتماعی و اقتصادی است که لازم است با عنایت به اهداف راهبردی برنامه احیاء دریاچه اورمیه در دولت چهاردهم مسعود پزشکیان پیگیری شود.
