مساوات- سعید ابراهیم زاده: مجتمع مس سونگون بزرگترین مجموعۀ معدنی شمال‌غرب کشور در ۱۰۰ کیلومتری شمال‌شرق تبریز و ۲۵ کیلومتری ورزقان در قسمت جنوبی ذخیره‌گاه زیستکره ارسباران و منطقۀ حفاظت‌شدۀ دیزمار، و نیز در همسایگی پارک ملی زاگاتای جمهوری آذربایجان و ارمنستان است. به‌طوری‌که با ۵ میلیارد تن ذخیرۀ شناسایی‌شده، در محاصرۀ پنج معدن بزرگ و مهم مس جهان قرار گرفته است.
معدن مس سونگون تا سال ۱۴۰۱ تنها کارخانه‌های تولید کنسانترۀ مس با استفاده از روش فلوتاسیون (شناورسازی و بالابردن عیار مواد معدنی) فعال بود. طی ماه‌های اخیر و با سفر استانی ریاست‌جمهوری به آذربایجان‌شرقی و معدن مس سونگون، افتتاح پروژۀ تولید مس با روش هیپ‌لیچینگ (اسیدشویی) که اجرای طرح آن از شهریور سال ۱۳۹۷ آغاز شده بود، کلید خورد؛ اما این پروژه هنوز به‌صورت کامل تکمیل نشده و در حال حاضر با پیشرفت فیزیکی ۹۵ درصدی هنوز به بهره‌برداری نرسیده است. هدف از اجرای طرح هیپ‌لیچینگ تولید ۴۰۰ هزار تنی مس کاتد در مجتمع مس سونگون به‌معنای صادرات شش میلیارد دلاری است، ضمن اینکه درآمد ۲۲ هزار میلیارد تومانی سالانۀ فعلی نیز به ۱۱۰ هزار میلیارد تومان افزایش می‌یابد.
اکنون میزان تولید مس کاتد در مجتمع سونگون صفر است، اما قرار است این رقم در پایان سال ۱۴۰۶ به ۴۰۰ هزار تن کاتد برسد. برای این منظور باید بار ورودی فعلی ۱۴ میلیون تنی معدن سونگون که منجر به تولید ۳۳۰ هزار تن کنسانتره می‌شود، به ۵۶ تا ۶۰ میلیون تن برسد. این، به‌معنی تولید و درآمد بیشتر در ازای تخریب منابع طبیعی، به‌ویژه در مناطق مرتعی و جنگلی قره‌داغ آذربایجان است.
این‌ها تنها بخش‌هایی از تنگ‌نظری مدیران، سیاستگذاران و مسئولان استانی برای جنگل‌های قره‌داغ آذربایجان و نیز بی‌اعتنایی ادامه‌دار به مسائل محیط زیستی است، چرا که با توسعۀ معدن و افزایش تولید کنسانتره و استخراج مس و مولیبدن علاوه‌بر روش فلوتاسیون با اضافه‌شدن طرح هیپ‌لیچینگ با هدف افزایش ظرفیت تولید، شاهد ازبین‌رفتن سریع جنگل‌های قره‌داغ خواهیم بود. این تخریب به روش‌های خاص خود در مجموعۀ مس سونگون در حال وقوع است؛ پاکتراشی جنگل یا پیشروی به‌صورت دفن‌کردن درختان جنگلی با ریختن مواد باطلۀ معدن از بالای دره‌ها به دامنۀ جنگلی که در مسیر توسعۀ معدن قرار گرفته‌اند.
تخریب جنگل با اهدافی چون جاده‌سازی، سوله‌سازی و درنهایت برای توسعۀ معدن علاوه‌بر تأثیر بر تنوع فون و فلور (پوشش جانوری و گیاهی) منطقه، با حضور و تردد ماشین‌آلات و انفجار برای بهره‌برداری، به ایجاد گردوغبار محلی و آلودگی‌های صوتی منجر می‌شود. از سوی دیگر به‌واسطۀ فرسایش خاک، آلودگی منابع هیدرولوژیکی رخ می‌دهد و در فرایند طرح هیپ‌لیچینگ نفوذ اسید به آب‌های سطحی و زیرزمینی محتمل است و همچنین آلودگی هوا در اثر بخارات سمی اسید، دور از انتظار نیست.
از آنجاکه منابع آبی، پذیرندۀ تمامی آلاینده‌های محیط زیستی هستند و حیات‌بشری همچون آب و جنگل به این منابع بستگی دارد، باید توجه به آلاینده‌های تولیدی معدن مس سونگون جزو اولویت‌های اصلی سازمان حفاظت محیط زیست باشد، به‌خصوص باید در برنامه‌های اصلی اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان‌شرقی و نیز اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قرار گیرد و مورد پایش دوره‌ای باشد؛ چرا که درصورت ادامۀ روند تخریب جنگل‌ها برای توسعۀ معدن خسارات جبران‌ناپذیری را شاهد خواهیم بود و این تفاوت، هنگام به شماره افتادن نفس‌ها مشخص می‌شود.
جوامع محلی و نیز مدیران استانی باید آگاه باشند که توسعۀ اقتصادی و اشتغال نمی‌تواند جای یک اصله درخت جنگلی را پر کند، یا نمی‌تواند خسارت‌های پنهانی را که در تغییر رنگ رودخانۀ «ایلقناچای» در سال‌های اخیر در پایین‌دست معدن اتفاق افتاده است، جبران کند. همچنین، باید مسئولان امر، به این نتیجه برسند که اختصاص یک درصد از درآمد حاصل از فروش محصولات مجتمع مس سونگون به منابع محیط زیستی معدن حق قانونی طبیعت تخریب‌شدۀ قره‌داغ است که باید آن را مطالبه کنند؛ چرا که احیای جنگل‌های ازبین‌رفتۀ قره‌داغ ضروری است و می‌تواند اثرات و آلاینده‌های وارده بر پیکرۀ طبیعت را کاهش داده یا از آن جلوگیری کند.
همچنین برای کاهش اثرات و آلایندگی‌های معدن، این منابع باید با نظر کارشناسان و مشاوران محیط زیستی در خود معدن مصرف شود. از طرف دیگر اقداماتی چون احداث ایستگاه‌های اطفای حریق برای جنگل‌های قره‌داغ که از موارد ضروری برای حفظ این جنگل‌ها در چند سال اخیر است، باید برای اداره کل محیط زیست در اولویت اول و برای مجتمع مس سونگون در اولویت‌های بعدی باشد. مسائل محیط زیستی داخل خود معدن از قبیل احداث و تکمیل تصفیه‌خانۀ بهداشتی، احداث کانال کنترل زهاب‌های اسیدی حاصل از فرایند هیپ‌لیچینگ در اطراف محل طرح برای مواقع بحرانی و غیرقابل پیش‌بینی، جنگل‌کاری بعد از برداشت و پایان عمر معدن و مراقبت از آن و پایش‌های سد باطله، محل دامپ باطله و قرضه و پایش منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی به حد کافی می‌تواند دغدغه‌ای برای مدیران معدن باشد.
