مساوات- دکتر توحید ملکزاده: برخلاف تبلیغات مغرضانه، این نوع تقویم که در ایران بطور رسمی کاربردی حداقل ۶۰۰ ساله دارد پایهای تورکی دارد. قدیمیترین اثر دال بر استفاده از این سیستم تقویمی در سنگنوشتههای اورخون نوشته شده به زبان ترکی قدیم در ۱۳۰۰ سال قبل، موجود است.
پس از اسلام در آثار ابوریحان بیرونی نیز به این سیستم تقویم اشاراتی شده ولی شرح آن به طور کامل در کتاب مشهور دیوان لغات الترک محمود کاشغری آمده است:
“یکی از خاقانهای ترک میخواهد که تاریخ وقوع جنگی را بداند، ولی ممکن نمیشود. از اینروی با ملتش مشورت میکند و در قورولتای اعلام میدارد که همانطور که ما درباره تاریخ وقوع این جنگ دچار سردرگمی شدیم آیندگان نیز سردرگم خواهند شد. بنابراین ما اکنون به تعداد دوازده (ماه) برج آسمان، دوازده سال را نامگذاری میکنیم، تا سالهایمان را از گذر این تقویم بفهمیم. این در میانمان یادگاری باشد. ملّت هم پیشنهاد خاقان را تأیید میکند.
خاقان به این مناسبت به شکار میرود و فرمان میدهد که حیوانات را به سوی رود «ایلا» برانند. مردم حیوانات را به تنگنا انداخته به سوی رودخانه میرانند. بعضی از این حیوانات را شکار میکنند و تعدادی از آنها خود را به آب میزنند. دوازده حیوان از آن میان از آب میگذرند.
نام هر یک از این حیوانات به سالی داده میشود. نخستین این حیوانات سیچان (موش) بوده… نام نخستین سال «سیچغان ییلی» (سال موش) گذاشته میشود. بعد نام حیواناتی که یکی بعد از دیگری از آب گذشته بودند به ترتیب به سالها داده میشود: «اود ییلی» (سال گاو) و…”
تورکمنها نیز روایت پندآمیزی در مورد پیدایش سالشمار حیوانی دارند:
“روزی تمامی حیوانات به پیشواز سال جدید میروند. شتر که به قد و بالای خودمغرور شده بود گفت: «حتماً پیش از همه سال جدید را خواهم دید.» امّا موش کوچک با زرنگی تمام روی سر شتر جهیده و پیش از همه، سال جدید را میبیند. شتر که مات و مبهوت مانده بود، از تمامی دوازده حیوان دوره که موفق به مشاهده سال جدید شده بودند عقب میماند و بدین ترتیب غرور شتر باعث مشود که جایی در دوره سالها نداشته باشد.”
این روایت به مدد مایه اخلاقی و پندآمیز آن که نهی از غرور است، در میان تورکمنها نسل اندر نسل نقل شده و بهصورت ضربآلمثل درآمده است: «دویه بوینونا بویسانیپ ییلدان کور قالیپدیر!» یعنی (شتر به علّت مباهات به گردنش از مشاهده سال جدید محروم مانده است).
عموما اعتقاد بر این است که سالها با ویژگی هر یک از حیوانات همراه میباشد. نام سالهای دوازدهگانه حیوانی تورکی که در ایران به کار میرفته به ترتیب عبارت بوده است از:
? سیچقان ایل (سال موش)
? اود ایل (سال گاو)
? بارس ایل (سال پلنگ)
? توشقان ایل (سالخرگوش)
? لوی ایل (سال نهنگ)
? ایلان ایل (سال مار)
? یوند ایل (سال اسب)
? قوی ایل (سال گوسفند)
? بیچین ایل (سال میمون)
? تخاقوی ایل (سال مرغ)
? ایت ایل (سال سگ)
? تنغوز ایل (سال خوک)
این سیستم تقویمی از دوران صفویه رسما در تقویم ایران به کار رفت. در سال ۱۳۰۴ شمسی با آغاز سلطنت پهلوی و در راستای ترکیستیزی و مقابله با نشانههای تورکی در ایران، ممنوع اعلام گردید. از تحریفات جالب اینکه در سال ۱۳۹۶ سال مرغ به یکباره با تبلیغات تفکری خاص در ایران تبدیل به خروس شد.
