شیخ سلیم؛ روحانی مظلوم، واعظ بیدارگر
در آغاز این نشست، محمد عزیزیراد؛ روزنامهنگار و پژوهشگر تاریخ مطبوعات، با اشاره به جایگاه مغفول شیخ سلیم در میان شخصیتهای انقلاب مشروطه گفت: شیخ سلیم از مظلومان تاریخ مشروطه در تبریز است؛ همانگونه که شیخ محمد خیابانی در تاریخ معاصر چنین جایگاهی دارد.
وی افزود: شیخ سلیم با وجود آنکه از طبقه روحانیون و واعظان مشروطه بود، همواره ناشناخته و گمنام باقی ماند.
عزیزیراد با توصیف شیخ سلیم به عنوان واعظی بیآلایش و صادق افزود: زبان ساده و روستایی او، عامل تأثیرگذار در مشروطهپذیری مردم بود.
این روزنامه نگار خاطرنشان کرد: این در حالی است که برخی وعاظ مشروطه گرفتار خودنمایی و جاهطلبی بودند، شیخ سلیم صادقانه و بیپیرایه سخن گفت و مردم را با آرمانهای نو آشنا کرد.
عزیزی راد در بخش دیگری از سخنان خود به نقد ساختاری کتاب پرداخت و گفت: در برخی بخشهای کتاب، وجود توضیحات فرعی و حاشیهای از انسجام روایت کاسته است. همچنین استفاده همزمان از ارجاعات درونمتنی و پاورقی ضرورتی ندارد و حذف ارجاع درونمتنی به خوانایی اثر کمک بیشتری میکرد.
مشروطه در پی اصلاح ساختار سیستم قاجاری بود
در بخش دوم نشست، دکتر محمد عزیزی؛ پژوهشگر تاریخ مشروطه، با نگاهی تحلیلی به خاستگاه فکری این انقلاب پرداخت و گفت: نقطه آغازین انقلاب مشروطه را باید در پرسش تاریخی عباسمیرزا از ژوبر، سفیر فرانسه، جستوجو کرد؛ آنجا که پرسید چرا شما پیشرفتهاید و ما عقبماندهایم؟ پاسخی که در پی آن آمد، بذر بیداری و اصلاح را در ذهن ایرانیان کاشت.
او تأکید کرد: مشروطه، نه در پی فروپاشی نظام قاجار، بلکه در پی اصلاح ساختار حکمرانی بود.
عزیزی افزود: انقلاب مشروطه بستری شد برای پرورش قهرمانانی همچون ستارخان، باقرخان و البته شیخ سلیم؛ شخصیتهایی که اگر آن انقلاب تاریخی نبود، شاید هرگز وارد حافظه جمعی ملت ایران نمیشدند.
این محقق ضمن اشاره به فعالیتهای سیاسی شیخ سلیم گفت: او در نخستین انتخابات مجلس شورای ملی از صنف اصناف تبریز با ۳۱۴ رأی برگزیده شد. با این حال، مردم تبریز که ارادتی ویژه به او داشتند، نخواستند از شهر جدا شود و از او خواستند در کنار مردم بماند.
وعاظ در بیدارسازی مردم در مشروطه نقش بی بدیل دارند
در ادامه جلسه، دکتر علی آقایاری؛ پژوهشگر تاریخ مشروطه، به بررسی نقش مردم و روحانیون در گسترش آگاهی اجتماعی پرداخت و گفت: مشروطه نقطه عطفی در تاریخ ایران بود که جامعه را به دو دوره پیش و پس از خود تقسیم کرد.
او افزود: پرسش این است که مردم بیسواد آن روزگار، بدون دسترسی به روزنامه و مدرسه نوین، چگونه بیدار شدند؟
این پژوهشگر تاریخ مشروطه پاسخ این پرسش را در نقش منبر و واعظان جستوجو کرد و تصریح نمود: در روزگاری که رسانههای مکتوب در دسترس همگان نبود، منبرها بزرگترین تریبون آگاهیبخشی بودند. واعظان با زبانی مردمی و صمیمی، مفاهیم پیچیده مشروطه را برای توده مردم قابل فهم کردند.
آقایاری با استناد به منابع تاریخی اظهار داشت: در دوران مشروطه در تبریز بیش از ۲۴ واعظ فعال بودند که در بیدارسازی مردم نقش داشتند؛ از جمله شیخ سلیم، میرزا حسین واعظ، میرزا جواد ناطق، میرزا غفارخان زنوزی، میرهاشم دوهچی، میرزا اسماعیل امیرخیزی و دیگران.
وی خاطرنشان کرد: این خطیبان حلقه ارتباط میان روشنفکران و مردم بودند؛ اندیشه را از نخبگان میگرفتند و با زبان مردم به کالبد اجتماع تزریق میکردند.
هدفم زندهکردن نام روحانیون بیدارگر بود
در پایان نشست، محرم فرزانه، نویسنده کتاب، درباره انگیزه تدوین اثر خود گفت: در مطالعاتم متوجه شدم که نام بسیاری از روحانیون روشنگر زیر سایه شهرت دیگران مغفول مانده است. شیخ سلیم از آن دسته چهرههایی است که با نفوذ کلام و شجاعتش مردم را به سمت آرمانهای مشروطه هدایت کرد.
او با تأکید بر اینکه روحانیت نقشی محوری در مردمیکردن مفاهیم جدید داشت، افزود: مشروطه فقط محصول کار روشنفکران نبود؛ بلکه نتیجه همافزایی اقشار مختلف، بهویژه واعظان آگاه بود که پیام بیداری را با زبان دین و مردم پیوند زدند.
فرزانه ابراز امیدواری کرد که انتشار این کتاب گامی کوچک برای معرفی دوباره این بزرگان و تصحیح برداشتهای ناقص از تاریخ مشروطه باشد.
خاطرنشان می شود، نشست معرفی و بررسی کتاب «شیخ سلیم و مشروطه» در تبریز، فرصتی شد برای بازخوانی نقش خطیبان، واعظان، سخنوران و روحانیون مردمی در شکلگیری یکی از تأثیرگذارترین انقلاب های تاریخ ایران.
سخنان پژوهشگران حاضر نشان داد که مشروطه نه صرفاً حرکتی سیاسی، بلکه انقلابی فرهنگی و اجتماعی بود که بر پایه آگاهی، ایمان و زبان مردم استوار شد.
گفتنی است، در نشست «بررسی و معرفی کتاب شیخ سلیم و مشروطه» که با هدف واکاوی ابعاد مختلف انقلاب مشروطه برگزار شد، بر نقش بیبدیل واعظان و روحانیون در آگاهیبخشی و بسیج مردم برای پذیرش ایدههای مشروطه تمرکز داشت. همچنین در این نشست شیوههای اقناعسازی، تریبونهای تأثیرگذار مذهبی، و جایگاه روحانیت به ویژه وعاظ در پیشبرد اهداف مشروطه پرداخته شد.
کتاب «شیخ سلیم و مشروطه» اثر محرم فرزانه در ۵۳۴ صفحه در قطع رقعی با شمارگان یکهزار نسخه تابستان امسال توسط انتشارات مهر نوشت به زیور طبع آراسته شد؛ بدون شک انتشار این کتاب زوایای تاریک و پنهان دیگری از انقلاب مشروطه را برای علاقه مندان و مخاطبان کتب تاریخی آشکار می کند.
محرم فرزانه، مولف کتاب «شیخ سلیم و مشروطه» از نویسندگان پرکار تاریخ و فرهنگ و ادبیات در آذربایجان شرقی است که به گفته خود تاکنو.ن افزون بر ۳۰ عنوان کتاب از وی منتشر شده است.
گزارش از: نسرین ذاکری فر
