مساوات- دکتر توحید ملک‌زاده: آذربایجان و تبریز از اردیبهشت ۱۲۸۸ شمسی به اشغال روس‌ها درآمده بود. اهالی آذربایجان براساس صلاحدید انجمن تبریز برای اینکه بهانه‌ای به روس‌ها ندهند سیاست مدارا در پیش گرفتند. با اینحال سیاست‌های ایذایی روسیه تزاری علیه مردم آذربایجان هر روز ادامه داشت.
با اشغال آذربایجان توسط روس‌ها، آذربایجان نه تنها نتوانست در تعیین ساختار نو اداری، اجتماعی و فرهنگی «ایران نو» نقشی داشته باشد بلکه با سیاست‌های دولت‌های «ایران نو»، از ایالت اول ممالک محروسه قاجار به یک ایالت اشغال شده منزوی تبدیل شد. با این اقدام خیال روس و انگلیس از بابت فشار به تهران راحت شد، چرا که منبع قدرتمندی مانند آذربایجان را از گردونه ضدیت با استعمار خارج کرده بود.
۲۴ ذیقعده ۱۳۲۹/ ۲۴ آبان ۱۲۹۰ دولت ایران علیرغم میل مجلس، اولین اولتیماتوم روس‌ها برای اخراج کارشناس مالی دولت ایران، مورگان شوستر آمریکایی و تعهد دولت ایران به کسب توافق با دولتین روس و انگلیس برای استخدام مستشار خارجی را قبول کرد. ۷ ذیحجه ۱۳۲۹ / ۷ آذر ۱۲۹۰ در طی دومین اولتیماتوم روس‌ها، انجمن تبریز که آن موقع در اشغال روس‌ها بود، در مخالفت با این اولتیماتوم بیانیه داده و مردم تبریز علیه روس‌ها به تظاهرات پرداختند.
۲۹ ذیحجه ۱۳۲۹/ ۲۹ آذر ۱۲۹۰ دولت ایران اولتیماتوم روس‌ها را قبول کرده و جنگی نابرابر میان مجاهدین آذربایجانی با قوای مجهز روسیه تزاری روی داد که چهار روز طول کشید. ۲ محرم ۱۳۳۰/ ۱ دی ۱۲۹۰ محل انجمن تبریز اشغال و ویران شد. دو روز بعد، با حملات روس‌ها انجمن ایالتی تبریز منهدم شد و بدین ترتیب کار انجمن تبریز و نهایتا انجمن‌های کل آذربایجان به اتمام رسید و فردای آنروز، کل تبریز به تصرف روس‌ها درآمد.
روس‌ها پس از تسلط کامل بر تبریز، به مجاهدان مسلح تبریز فرمان دادند یا تبریز را ترک کنید و یا اینکه اسلحه‌هایتان را به ما تحویل دهید. از آن‌طرف، روس‌ها قشون جدیدی وارد تبریز کردند.
به هر حال، تعدادی از مجاهدان تسلیم شده و عده‌ای نیز تصمیم به مهاجرت به سلماس گرفتند که آنروزها کانون آزادیخواهان آذربایجان شمرده می‌شد. قصد آنان پناهندگی به عثمانی بود. از مجاهدین آذربایجانی جمعی در تبریز مانده و بر ادامه جنگ تاکید کردند.
در ادامه حملات روس‌ها، ثقه‌الاسلام تبریزی علیه روس‌ها اعلام جهاد داد. عاقبت‌الامر روس‌ها با دستگیری وی و به‌دار کشیدن ثقه‌الاسلام، دو پسر علی موسیو، شیخ سلیم، ضیاالعلما، محمدقلی‌خان دایی ضیاالعلما، صادق‌الملک، آقا محمدابراهیم قفقایچی در عاشورای ۱۳۳۰/ ۱۰ دی ۱۲۹۰ نفرت خود را از مردم آزاده نشان دادند. چند روز بعد روس‌ها یک آزادیخواه سلماسی به نام میرزامحمود سلماسی را در تبریز کشتند.
پس از انقلاب اکتبر روسیه، دولت شوروی هیئتی را به تبریز اعزام کرد و به عنوان عذرخواهی دسته‌گلی بر مزار ثقه‌الاسلام گذاشتند.
چند سال قبل منبر و عصای شهید ثقه‌الاسلام و مهرهای خاندان آن زنده‌یاد در یکی از روستاهای دوردست شهرستان ورزقان آذربایجان‌شرقی یافت شد.
