مساوات- محمدرضا عزیزپور: جابه جایی آب از یک نقطه به نقطه دیگر ویژگی خاصی به این کالای بی بدیل داده است، بنابر ادعای کارشناسان و علمای هیدروپلتیک به عنوان یک دانش نوپدید که هسته مرکزی آن مطالعه منازعات و همکاری های دو یا چند جانبه کشورها با موضوع آب است، در حال حاضر ۲۶۳ حوضه آبریز مشترک بین ۱۵۰ کشور جهان در قالب رودخانه‌ها، دریاها و دریاچه‌های بزرگ وجود دارد که از منظر روابط و حقوق بین‌الملل هم قابل بررسی هستند. این کارشناسان تحلیل می‌کنند از آنجا که ۹۰ درصد مردم جهان در کشورهایی زندگی می‌کنند که دارای منابع آبی مشترک با کشورهای دیگر هستند.
لذا منشا بسیاری از جنگ‌ها و منازعات سیاسی در آینده به تدریج از منابع انرژی و معدنی به سوی منابع آب کشیده خواهد شد، شاهد این ادعا در نیم قرن گذشته تا سال ۲۰۰۶میلادی ۳۷ جنگ و منازعه بین کشورهاست که غیر از ۷ مورد، بقیه در منطقه خاورمیانه رخ داده است.
جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک کشور بزرگ و مهم در منطقه غرب آسیا و خاورمیانه با کشورهای عراق، ترکمنستان، افغانستان، پاکستان، جمهوری آذربایجان، ترکیه و ارمنستان مرز مشترک دارد که می‌توان تاریخ روابط سیاسی آن را با این همسایگان به طور جداگانه از منظر هیدروپلتیک تحلیل و بررسی کرد، طول مرزهای آبی مشترک ایران با همسایگان ۲۴۴۰ کیلومتر است و با نگاهی اجمالی به روابط صدساله می‌توان صرفا از زاویه دانش نوپای هیدروپلتیک ردپای آب به عنوان یک کالای اساسی را در منازعات و همکاری‌های دو و چند جانبه ایران و هر یک از همسایگان پیرامونی بررسی کرد، اختلافات مرزی در غرب کشور بر سر منابع آبی و حق کشتیرانی اروندرود باعث وقوع جنگی هشت ساله بین دو کشور ایران و عراق شد که گرچه ریشه در سال‌های دور و دراز و عوامل دیگر هم داشت، اما موضوع اصلی آن آب بود، هم اکنون در شرق کشور بهره‌برداری مشترک از آب هیرمند بین ایران و افغانستان با وجود توافق‌نامه دوجانبه در سال ۱۳۵۲ به یک چالش جدی تبدیل شده است.
در شمال‌غربی ایران اما دیپلماسی آبی با همسایگان به گونه دیگری روایت می‌شود، در حالی که ترکیه به ویژه در سال‌های اخیر منافع ملی و سیاست خارجی خود را با کنترل بیشتر بر منابع آبی و احداث سدها به هم گره زده و نگرانی‌های زیادی را در کشورهای همسایه بویژه ایران، عراق و سوریه ایجاد کرده، میزان همکاری ایران با جمهوری آذربایجان از رودخانه مرزی ارس می‌تواند به عنوان یک الگو، در سطح منطقه خاورمیانه مطرح و حتی به عنوان موضوع پژوهش‌های دانشگاهی در رشته‌های علوم سیاسی و روابط بین‌الملل به شکل علمی بررسی شود، سه سال قبل در بهار ۱۴۰۰ ایران و آذربایجان به پاس نیم قرن بهره‌برداری مشترک از آب رودخانه مشترک و سد ارس مراسم جشنی در نقطه صفر مرزی برگزار کردند که به قول حافظ شاعر بلند آوازه، تنفس در ساحل و کناره‌های آن مایه آرامش روح وروان است.
بیش از ۵۰ سال از همکاری‌های مشترک ایران و جمهوری آذربایجان در بهره‌برداری از رودخانه مرزی ارس می‌گذرد و طی این سال‌ها به مدد سازه‌های احداث شده و ابزارهای اطلاع‌رسانی و سامانه‌های پیش‌بینی و اندازه‌گیری ورودی و خروجی آب، تا حد زیادی خسارت‌های ناشی از طغیان رودخانه در دو کشور به حداقل رسیده است، علاوه بر آن کارشناسان آبی دو کشور برای نمونه‌برداری مقدار و کیفیت آب، سالانه چندین بار، با هم ملاقات می‌کنند.
در حقیقت این رودخانه موجب تحکیم بیشتر روابط و پیوندهای تاریخی میان دو کشور شده و به مدیریت بهینه و استفاده مشترک از منابع آب کمک کرده است، اینک با بهره‌برداری از سد استراتژیک قیز قلعه‌سی، دو کشور در آستانه فصل جدیدی از روابط دیپلماتیک و همکاری‌های مشترک قرار گرفته‌اند، ایران و آذربایجان تاکنون بر روی رودخانه ارس چندین سد احداث کرده‌اند، ابتدا ایران با اتحاد جماهیر شوروی در نیمه دهه ۴۰ شمسی سد و نیروگاه برقابی ارس را در شهرستان پلدشت ساختند، صدها کیلومتر پایین‌تر در استان اردبیل و آن سوی ارس سدهای انحرافی میل و مغان برای بهره‌برداری بهینه از دشت‌های حاصلخیز میل و مغان که توانایی سه بار کشت سالانه دارد، طراحی و احداث شد که بررسی آثار اقتصادی و اجتماعی آن در این منطقه در محدوده سطور این یادداشت نمی‌گنجد و خود مقوله جداگانه‌ای است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، سد خداآفرین بعد از فروپاشی امپراتوری شوروی، بین ایران و جمهوری آذربایجان ساخته شد، سدهای خداآفرین و قیزقلعه‌سی برخلاف سد ارس که در زمان حاکمیت ثبات نسبی در قفقاز جنوبی احداث شد، در بحبوحه اختلافات مرزی جمهوری آذربایجان و ارمنستان در فاصله کمی از محل مناقشه و در نزدیکی اراضی اشغال شده آذربایجان احداث شده و تردد، برداشت مصالح و فعالیت در کارگاه این سازه‌های عظیم بین‌المللی در مقاطع مختلف زمانی، تحت تاثیر این موضوع بوده است، در واپسین سال‌های احداث سد قیز قلعه‌سی که به دست پرتوان مهندسان و مشاوران ایرانی ساخته شده، ارتش آذربایجان موفق به باز پس‌گیری اراضی اشغالی از جمله محدوده‌ای که سد در آن واقع بود، از تسلط نیروهای ارمنی شد و اکنون این سد با فاصله دوازده کیلومتری از سد خداآفرین، با اهداف مشترک در مرحله بهره‌برداری قرار گرفته تا در قالب بزرگترین شبکه آبیاری و زهکشی شمال‌غرب ایران، آب را به مزارع استان‌های اردبیل و آذربایجان‌شرقی برساند. گزافه نیست اگر بگوییم اینجا محل تلاقی تاریخ، اقوام، سیاست و جنگ است که در میانه این معرکه چند سد هم ساخته‌اند…
به امید آنکه مردم دو کشور و منطقه سال‌های متمادی از نعمت خدادادی آب برای تداوم صلح و دوستی بهره‌مند شوند.
