حمام بازار تسوج؛ روایت آداب و رسوم گذشتگان در یک دهلیز تاریخی

به گزارش پایگاه خبری مساوات به نقل از آذرقلم؛ روزگاری نه چندان دور، آن زمان که نه از رادیو و تلویزیون خبری بود و نه از روزنامه و مجله، در دوره ای که حمام های خصوصی و دوش های آب گرم به منازل اشخاصی راه نیافته بود، «حمام های عمومی»، نقش یکی از بزرگترین و موثرترین پایگاه های اجتماعی شهرها و روستاها را ایفا می کردند که هم دارای ارزش بهداشتی و نظافتی بودند و هم رسالت یک شبکه اجتماعی به هم پیوسته و وظیفه اطلاع رسانی را بر عهده داشتند.
در ارتباطات انسانی، در کنار منبر و مسجد، از حمام ها به عنوان رسانه ای قدرتمند یاد می شود که می توانست همه ی این وظایف را همزمان ایفا نماید. ساختار، سبک، معماری، موقعیت قرارگیری حمام عمومی، خود یکی از اصول مهم در بافت شهری یا روستایی بود. آثار به جا مانده از حمام های قدیمی شهرهای ایران، اکنون اطلاعات ارزشمندی را در اختیار ما قرار می دهد.
حمام عمومی بازار «تسوج» یکی از همان آثار تاریخی واقع در بافت بازار این شهر است که سه گانه «مسجد، حمام، بازار» را کامل می کند. موقعیت قرارگیری آن در کنار مسجد جامع و بازار قدیمی، هویت افزونی بر آن بخشیده است.
حمام بازار که به گفته برخی از کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، قدمت قسمتی از آن به بیش از هفتصد سال قبل بر می گردد، اکنون کاربری سابق خود را از دست داده و به اثری بلااستفاده تبدیل شده است. هر چند که مرمت و بازسازی های سالهای اخیر نوید آن را می دهد که به عنوان یک اثر تاریخی و یا موزه نگهداری اشیاء قدیمی این منطقه تبدیل شود.
در طی ۷۰ سال گذشته، کاربری این بنا بیشتر بر مبنای «خزینه» بوده تا اینکه در دهه ی ۴۰ شمسی، و به دنبال لوله کشی های آب آشامیدنی، و به رغم برخی مخالفت های تعصبی، کم کم خزینه از این حمام بر چیده شده و به جایش دوشهای بهداشتی به کار رفته است. نحوه کار خزینه نیز برای خود داستانها و روایت های متفاوتی داشت. سهامداران، مالکان و گردانندگان این حمام، روزانه خار و خاشاک و گون و هیزمی را که برخی از شهروندان روزانه از دشت ها و صحراهای اطراف جمع آوری کرده بودند خریداری کرده به عنوان سوخت اصلی خزینه به کار می بردند. گفته می شود درآمد اصلی بیش از ۳۰ خانوار از محل فروش خار و گون به حمام بوده است. شکل و اندازه خزینه حمام بازار تسوج بسیار جالب بود.
خزینه تقریباً ابعادی به طول ۷ متر و عرض ۴ متر و عمقی معادل یک و نیم متر داشت و در گوشه ای از آن دیگ مسی بزرگ به نام «تیان» قرار داشت که هسته ی اصلی و مخزن گرم کننده خزینه بود. خار و گون در زیر این «تیان» آتش زده می شد و آبی که به تدریخ گرم شده و قابل استفاده می شد. هر مشتری، یک بار در ابتدای حضور خود در حمام و یک بار در انتهای استحمام به درون این خزینه می رفت و به این ترتیب کار نظافت خود را انجام می داد. «خزینه» هر روز یک یا دو بار، با جارویی ساخته شده از شاخه های زالزالک و کوزه ای، گل و لای و رسوبات ته خزینه را جمع می کرد تا اندکی از کدر بودن آب و گل و لای ته نشین شده آن کاسته شود!
مسئول آتش زدن و روشن نگه داشتن این خزینه، نیمه شب به محل کار خود می رفت و تا قبل از آمدن مشتریان آب را گرم کند.
حمام بزرگ بازار تسوج تقریبا از چهار قسمت کاملا مجزا و با ماهیت کاری متفاوت تشکیل می شد.
استفاده عمومی و بدون نظارت از این نوع خزینه ها و اشکالات عمده ای که از نظر بهداشتی بر این نوع استحمام وارد بود سبب شد تا به تدریج در فاصله سالهای ۴۰ تا ۵۰، این خزینه برچیده شده و به جای آن دوش های بهداشتی و نمره های اختصاصی تعبیه و به کار گرفته شود.

منبع آب
آب مورد نیاز خزینه حمام بازار تسوج، از طریق یک رشته قنات به نام «خانقاه» به این حمام راه می یافت. یک تا دو ساعت در شبانه روز، آب این قنات از طریق جوی شهری و پس از پیمودن حدود یک کیلومتر، به حمام می رسید.
با توجه به اینکه این جوی از مقابل مغازه ها و خانه های مسکونی رد می شد، زباله ها و فاضلاب شهری به این آب راه می یافت و موجب غیربهداشتی شدن آب می شد. تا اینکه در سال ۱۳۳۳ به وسیله لوله های سفالی، مسیر قنات تا حمام کانال کشی شد تا از آلوده شدن آب در طول مسیر، جلوگیری شود. همانگونه که گفته شد چندسال بعد یعنی در حدود دهه ۱۳۴۰، استفاده از خزینه به دلایل غیربهداشتی بودن کلاً منتفی شده و از طریق لوله کشی های مجهز سیستم نمره راه اندازی شد.
استفاده از این حمام در طی چند دهه بعد از نصب سیستم جدید نمره، تا اواسط دهه ی هفتاد ادامه داشت تا اینکه به دلیل قدمت تاریخی بنا و نیز رواج حمام های خانگی، این حمام رونق گذشته خود را از دست داد. دیگر کمتر شهروندی برای استفاده از این حمام از خود رغبت نشان می داد بنابراین روشن نگه داستن مخزن سوخت این حمام بزرگ برای تعدادی انگشت شمار از شهروندان، صرفه اقتصادی نداشت. هر چند که در سال ۱۳۷۴ و همزمان با اجرای طرح لوله کشی گاز شهری به تسوج، این حمام هم از نعمت گاز بهره مند شد.

برنامه کاری حمام بازار

پیش از اینکه حمام بازار از رونق بیفتد، برنامه ی کاری ویژه و منظمی برای این حمام تعریف و اجرا می شد. معمولاً یکی دو ساعت قبل از طلوع آفتاب تا ساعت ۸ صبح، به آقایان واز ساعت ۸ صبح تا ۱۴ بعد از ظهر، حمام به خانم ها اختصاص داشت. از ساعت ۱۵ تا ۱۹ نیز دوباره شیفت کاری آقایان بود.
چند دهه پیش، آن زمان که هنوز در خانه ها، بحث حمام های خانگی و شخصی ایجاد نشده بود، این حمام یکی از بزرگترین و مهمترین مراکز مهم تجمع شهروندان بود. همچنان که مسجد و بازار به عنوان دو ساختار اصلی ارتباطات انسانی درگذشته به ایفای نقش می پرداختند، حمام «بازار تسوج» هم با قدرتی خارق العاده، وظیفه انتقال اخبار و تبادل اطلاعات بین شهروندان را ایفا می کرد.هنوز هم بزرگان و قدیمی های این شهر و منطقه از تاثیرگزاری تبادل اطلاعات و اخبار در این حمام به نیکی یاد می کنند.
از قول و قرارهای ازدواج گرفته تا مبادله خشکبار و سهام آب و محصولات کشاورزی در نشست های چند ساعته حمام صورت می گرفت. اخبار مربوط به وضعیت جسمانی، مالی افراد، مسافرت ها، زیارت ها، اتفاقات، رویدادها و کلاً همه ی اخبار یک شهر و کشور در یک نصف روز بین دهها نفر و سپس به صورت شبکه ای و زنجیره ای بین هزاران نفر مبادله می شد، کاری که شاید بتوان گفت امروز توسط رادیو و تلویزیون و شبکه های مجازی انجام می شود.

قسمت های مختلف حمام بازار تسوج

قسمت اول: ورودی حمام بازار بخش اول این مجموعه را تشکیل می داد که بعد از عبور از یک دالان فراخ به طول حدودا ۱۰ متر به راه پله ای می رسید که فرد را به داخل حمام راهنمایی می کرد. تعداد پله ها در دوره های مختلف تفاوت کرده است. جالب اینکه ارتفاع این پله ها که در حدود بیست پله بودند هم با پله های امروزی تفاوت داشت و تقریبا ارتفاع هر پله دوبرابر ارتفاع پله های امروزی بود! این قسمت در هنگام خروج فرد استحمام کرده، نقش حساسی را بر عهده داشت و به نظر می رسد سازندگان اصلی و اولیه حمام به آن بیشتر اهمیت می دادند. این قسمت، در واقع وظیفه تنظیم تدریجی دمای بدن را بر عهده داشت تا حس و حال گرم داخل حمام به تدریج از تن فرد خارج کرده و بعد از سازگاری نسبی فرد استحمام کرده، به بیرون آن راهنمایی شده و از بیمار شدن وی جلوگیری کند.
قسمت دوم: بعد از عبور از این راه پله، به قسمت تعویض لباس می رسیم که شامل سکوهای بزرگ تشکیل شده از تخت های چوبی یا سنگی و بتنی است. هر فرد یک جای خالی را بر روی این تخت ها انتخاب کرده و لباس های خود را در آنجا تعویض می کرد. کفش ها هم معمولا در زیر میزها جای می گرفت. در ورودی این قسمت «حمامی» می نشست و پول استحمام را می گرفت. افراد متمول و دارای موقعیت اجتماعی بهتر و اشرافیان شهر معمولا در قسمت شاه نشین و بغل دست حمامی می نشستند و شهروندان عادی در فاصله دورتر از او. در وسط این سالن بزرگ و درست در ورودی راهرویی که افراد را به داخل حمام اصلی هدایت می کرد حوض بزرگ آب سرد قرار داشت که افراد قبل و بعد از استحمام پاهای خود را داخل این آب می کردند تا دمای بدنشان به تدریج با فضای جدید سازگار شود.
قسمت سوم: بعد از عبور از یک دالان تنگ و باریک، که در واقع برای جلوگیری از اتلاف و هدر رفت گرمای داخل حمام به این شکل ساخته شده بود، به محوطه اصلی حمام می رسیم که بسیار گرم بود و حمام کنندگان، آن زمان که خزینه برچیده شده بود، گرداگرد حوض های کوچکی که دارای آب گرم بود می نشستند و سرگرم شستن خود می شدند. یکی از جالب ترین رفتارهای اجتماعی را که بعدها به یک ضرب المثل هم مبدل شد اینجا شاهد هستیم و آن هم مربوط به استقبال افراد نشسته از فرد تازه وارد بود. به این ترتیب که به رسم ادب و احترام، پس از نشستن فرد تازه از راه رسیده با مشکفه (کاسه مسی یا برنزی که با آن از داخل حوض ها آب برمی داشتند) آبی به سر و روی فرد تازه از راه رسیده می ریختند و به این ترتیب ورود او را خوش آمد می گفتند و با او طرح دوستی و مراوده و صحبت می ریختند. از آنجایی که این کار هیچ هزینه ای و زحمت چندانی برای افراد نداشت بنابراین از این نوع استقبال با عنوان «با آب حمام برای خود دوست و همکار گزیدن» یاد می کنند. عبارتی که هنوز هم امروزه در محاورات اجتماعی و سیاسی و اقتصادی از آن استفاده می شود!
قسمت چهارم: آخرین قسمت حمام به نمره ها و دوش های آب اختصاص داشت. افراد بعد از شستشوی کامل خود و در پایان استحمام بعد از عبور از چند پله دیگر به این قسمت وارد می شدند و در نمره های اختصاصی و انفرادی، به تعویض لباس زیر و پوشش خود با حوله های تمیز یا لنگ می پرداختند و از بعد از عبور از قسمت استحمام عمومی، به بخش تعویض لباس می رفتند.
در آنجا فرد حمامی با آبی خنک یا چایی و بعدها با دوغ و نوشابه به استقبال افراد می رفت و «عافیت باشد و صحت وجودی» می گفت!

پایان رونق و آغاز افول:

تقریباً از اواسط دهه ی ۷۰، این حمام متروک مانده و تعطیل شد. عدم توان سهامداران و مالکان برای اداره و نگهداری این حمام و هزینه های سنگین سوخت، آب و نگهداری سبب شد تا این بنای فعال تاریخی تعطیل شود.
همین امر سبب شد تا به بخشی از دیوارهای آن آسیب وارد شده و اعتبار خود را از دست بدهد. در حالیکه دو گنبد بزرگ آن که همسطح خیابان اصلی شهر بود، همچنان خودنمایی می کرد.
بالاخره سازمان میراث فرهنگی، ارزش تاریخی آن را تائید کرد و پیشنهاد داد که این حمام به «موزه شهر» تبدیل شود. اما این وعده ها در حد حرف باقی مانده و اعتبار و اقدام خاصی برای آن صورت نگرفت در حالیکه این بنا روز به روز به سوی زوال پیش می رفت. بالاخره سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۹۰ گنبدهای بزرگ و بیرونی حمام را تعمیر کرد تا جلوی تخریب آن گرفته شود اما برای مرمت دائمی آن اقدام خاصی صورت نگرفته است.
به گفته مهندس امینیان کارشناس میراث فرهنگی از این بنای تاریخی، در قسمت جنوب غربی بنا، قسمتی وجود دارد که آجرها و سنگ های مربوط به آن، قدمتی ۷۰۰ ساله را نشان می دهد و این امر گویای آن است که این قسمت قبل از ساخت حمام، وجود داشته است.
اکنون، محوطه درونی این بنا، توسط شهرداری تسوج در حال تعمیر و بازسازی است اما لازم است که کارشناسان زبده و متخصصان میراث فرهنگی، بر این امر نظارت نکرده و بودجه های کافی برای آن اختصاص دهند.
شهرداری تسوج مصمم است تا بخشی از اضافات و الحاقات غیرکارشناسی این بنا را که در طی دو دهه ی گذشته به دیوارها و ستون های داخلی اضافه شده، حذف نماید تا ماهیت اصلی و تاریخی بنا نمود عینی پیدا کرده و زمینه برای هویت بخشی کارشناسانه و علمی و اصولی توسط میراث فرهنگی فراهم شود.
اکنون دو نوع کاربری برای این بنا بر سر زبانها افتاده است: یکی اینکه تبدیل این بنا به یک سفره خانه و دیگری تبدیل آن به «موزه شهر».
هر چند واگذاری بنا به یک سفره خانه می تواند برای شهرداری ایجاد درآمد کند اما قطعاً برای این شهر تاریخی، داشتن یک «موزه شهر» دارای اولویت بیشتر از ایجاد مرکز عرضه چای و غذاست.
مطالبه ی عمومی شهروندان این است که با احیا و نوسازی حمام بازار تسوج، به عنوان یک این اثر تاریخی، ضمن زنده نگه داشتن نوستالژی دوران کودکی خویش، این اثر به یک سایت فرهنگی و تاریخی تبدیل شود و با انتقال آثار قدیمی و اشیاء تاریخی شهر و منطقه به این بنا، به عنوان یکی موزه ی ارزشمند در معرض دید عموم شهروندان و گردشگران قرار گیرد.
توضیح اینکه افراد بسیاری برای اهداء برخی از اشیاء تاریخی و اسناد قدیمی خود و خاندان خویش که هم اکنون در پستوی خانه های شهروندان خاک خورده و در حال نابودی است آمادگی خود را اعلام کرده اند بدیهی است با مرمت و راه اندازی موزه شهر، آثار و اسناد ارزشمند بسیاری، زینت بخش این موزه خواهد بود.

پیگیری های میراث فرهنگی و کم کاری های شهرداری!